Stary Testament VI - 'Narodziny judaizmu'
Półwiecze babilońskiej niewoli miało wyzuć Izraelitów z narodowej tożsamości, której ostoją było dotąd judzkie królestwo. Aby ocalić poczucie wspólnoty, judejscy wygnańcy zaczęli pielęgnować swoją religijną tradycję. Izraelska obrzędowość, zwyczaje i rytuały nabrały w Babilonii nowego znaczenia. W diasporze rozwijało się prawodawstwo, a z dala od gruzów świątyni powstała instytucja synagogi - miejsca modlitwy i ośrodka, wokół którego skupiało się życie wygnańców. W Babilonii swój ostateczny kształt przyjęła Tora. Te wszystkie przemiany stanowiły zapowiedz dojrzałego judaizmu, który miał wyłonić się w okresie powygnaniowym.
Cyrus II Wielki - "sługa Jahwe"
Wybawicielem Izraela okazał się król Persji Cyrus II Wielki. Po zdobyciu Medii i pokonaniu sławnego Krezusa, króla Lidii, Cyrus wyruszył na podbój Mezopotamii. 30 października 539 roku w bitwie nieopodal Babilonu pokonał babilońskiego króla Na-bonida. W wyniku dalszych podbojów Persja w krótkim czasie stała się nowym mocarstwem Bliskiego Wschodu. Władza perskiej dynastii Achemenidów rozciągała się od Indusu aż po Morze Egejskie, a ich terytorium obejmowało Armenię, Wyżynę Irańską, Mezopotamię, dużą część Anatolii i całą Palestynę.W rok po zwycięstwie nad Nabonidem Cyrus wydal edykt, na mocy którego Izraelici przesiedleni siłą do Babilonii otrzymali prawo powrotu do ojczyzny. Nowy władca Palestyny zezwolił jednocześnie na odbudowę zrujnowanej świątyni Jahwe w Jerozolimie, czym zaskarbił sobie sympatię i zyskał poparcie Izraelitów. W jego postępowaniu dopatrywali się oni zbawczej woli Boga i wkrótce okrzyknęli go "sługą Jahwe". Prace przy nowym przybytku zakończyły się w roku 515.
W pierwszych latach perskich rządów niewielu przesiedleńców skorzystało z prawa powrotu. Dla rodzin, które podczas 50-letniego wygnania zdążyły zadomowić się w Babilonii, perspektywa powrotu do opustoszałej Jerozolimy nie była wcale kusząca. Judejczycy, którzy zrobili karierę na królewskich dworach bądź w handlu, woleli pozostać w babilońskiej diasporze, niż wracać do zniszczonej i wyludnionej ojczyzny. Masowa repatriacja zaczęła się dopiero w połowie V wieku.
Powrót do Jerozolimy
Aby zapewnić jedność wielonarodowego imperium, królowie perscy tolerowali wielość religii swoich poddanych, a nawet wspierali niektóre kulty, jeśli tylko przynosiło to wewnętrzny pokój w prowincjach. W imieniu państwa nadzór nad poszczególnymi grupami sprawowali specjalni urzędnicy. Jednym z nich był izraelski kapłan z rodu Aarona Ezdrasz, który w perskiej administracji sprawował prawdopodobnie funkcję królewskiego sekretarza do spraw religii Mojżeszowej. Około roku 457 przed Chrystusem, dysponując królewskimi pełnomocnictwami i funduszami, Ezdrasz opuścił Babilonię na czele sporej grupy dawnych wygnańców i po pięciomiesięcznej podróży wprowadził ich do Jerozolimy.
Po półtora wieku wygnania wielu repatriantów zaniedbywało tradycyjne zwyczaje i rytuały, nie przestrzegało szabatu ani przepisów obyczajowych. Istniała poważna obawa, że wobec braku własnego państwa Izraelici zatracą poczucie narodowej tożsamości i znikną w mozaice semickich plemion zaludniających perskie imperium. Ortodoksyjne środowiska judejskie zabiegały więc o religijną odnowę Jerozolimy i z tą właśnie misją wysłały Ezdrasza do Jerozolimy.
Ojciec judaizmu
Reforma Ezdrasza przeobraziła religię Izraela w dojrzały judaizm. Pierwszym krokiem ku odnowie była reorganizacja wspólnoty żydowskiej w oparciu o przepisy moralno-obyczajowe Tory. W tym celu Ezdrasz wystąpił przed mieszkańcami Jerozolimy podczas obchodów Święta Namiotów i uroczyście odczytał całą księgę Prawa. Polecił przestrzegać postów, szabatu i obrzezania, unieważnił małżeństwa zawarte przez Judejczyków z kobietami innego pochodzenia, ustanowił dziesięcinę na rzecz świątyni i usankcjonował prawnie liturgię synagogalną. Wśród powracających z wygnania Izraelitów panowało przeświadczenie, że niewola babilońska była Bożą karą za nieposłuszeństwo Narodu Wybranego. Ezdrasz nawoływał więc do wspólnej modlitwy i odnowy.
Mojżeszowego przymierza z Jahwe.
Nieco później, bo około roku 444 przed Chr., do Palestyny wyruszył Nehemiasz - podczaszy i zaufany dworzanin perskiego króla Artakserksesa I. Jako potomek przesiedlonych Judejczyków postanowił odbudować "gród swoich przodków". Z upoważnienia władcy objął więc urząd naczelnika ziemi judzkiej i zajął się odbudową murów Jerozolimy. Dzięki rosnącej liczbie repatriantów święte miasto zaczęło na nowo tętnić życiem, a Judea odzyskała ograniczoną autonomię.
Aleksander Wielki podbija świat
Rozległe państwo Achemenidów przetrwało około 200 lat. W drugiej połowie IV wieku Bliskim Wschodem zawładnął nowy zdobywca, którego imperium miało przyćmić wszystkie wcześniejsze mocarstwa. Król Macedonii Aleksander, nazwany później Wielkim, w ciągu pięciu lat zjednoczył pod swoim berłem całe wschodnie Śródziemnomorze W roku 325 jego władza sięgała od Adriatyku po Indus. Najtrwalszym śladem krótkiego panowania Aleksandra stała się hellenizacja Bliskiego Wschodu. Odtąd, aż do pojawienia się plemion arabskich, niepodzielnie królowała tu kultura grecka.Nagła śmierć zdobywcy w 323 roku przed Chr. doprowadziła do podziału jego supermocarstwa na mniejsze imperia. Objęli je we władanie wierni generałowie Aleksandra: Grecja i Macedonia przypadły Kassandrowi, Tracja - Lizymachowi, Azja Mniejsza - Antygenowi, Babilonia i Syria - Seleukosowi, zaś Egipt - Ptolemeuszowi.
Stulecie wojen
W dalszych dziejach biblijnego Izraela decydującą rolę odegrały dwa państwa: Egipt Ptolemeuszy i syryjsko-babilońskie Imperium Seleucydów. W roku 304 Ptolemeusz ogłosił się królem Egiptu i następcą faraonów. Wkrótce potem zajął znaczną część Lewantu, w tym również Judeę, co doprowadziło do nieuniknionego konfliktu z Seleukosem, założycielem dynastii Seleucydów. Cały III i początek II wieku upłynęły pod znakiem nieustannych wojen egipsko-syryjskich o supremację w Palestynie.
Po zajęciu Jerozolimy przez Aleksandra Wielkiego w roku 332 Żydzi nieoczekiwanie znaleźli się w kręgu cywilizacji hellenistycznej. W Palestynie pojawili się Grecy, a wraz z nimi zupełnie obca religia, kultura i obyczajowość. Osadnicy zakładali własne miasta bądź hellenizowali istniejące ośrodki, zmieniając obowiązujące dotąd nazwy na greckie. Za rządów Ptolemeuszy Judejczycy utrzymali względną ość. Jednak ciągłe wojny syryjsko-egipskie się przez Palestynę uniemożliwiały długofalowy rozwój i wyrządziłu wielkie szkody w Jezrozolimie.
Pod rządami Antiochów
W roku200 przed Chr. Antioch pokonał w bitwie pod Panion nieletniego Ptolemeusza V. W wyniku zwycięstwa Seleucydzi przejęli Gazę oraz Judeę. Początkowo zmiana rządów spotkała aprobatą Żydów. Nowy król rozzszerzył autonomię Judei i postawił na jej czele arcykapłana świątyni w Jerozolimie. Żydzi palestyńscy podzielili się w owym czasie na dwa stronnictwa: ortodoksyjne (chasydzi), które nie chciało iść na żadne ustępstwa wobec Greków, i postępowe, które dążyło do hellenizacji Jerozolimy i bliższych kontaktów judaizmu ze światem greckim. Antioch IV opowiedział się oczywiście po stronie reformistów i w zamian za sporą sumę pieniędzy wyniósł na urząd arcykapłański Jazona, który był przywódcą tego właśnie stronnictwa i bratem poprzedniego, ortodoksyjnego arcykapłana, Oniasza III. Nowy arcykapłan - chcąc upodobnić Jerozolimę do greckiej polis - wybudował nieopodal świątyni gimnazjon, w którym młodzi Judejczycy mieli kształcić się w zakresie sportów i kultury greckiej. Podobno instytucja ta cieszyła się tak wielką popularnością, że nawet kapłani świątyni zaniedbywali swoje obowiązki, oddając się grom i ćwiczeniom sportowym. Jazon tak dalece sprzeniewierzył się swojemu urzędowi, że finansował nawet odbywające się w Tyrze igrzyska greckiego boga Herkulesa.
W roku 172, po trzech latach rządów Jazona, Antioch powołał na jego miejsce jeszcze bardziej postępowego Menelaosa. Nowy arcykapłan nie tylko przywłaszczył sobie cenne naczynia świątynne, ale polecił nawet zamordować ortodoksyjnego Oniasza. W 169 roku, gdy król był zajęty wojną w Egipcie, Jazon, mając za sobą lud Jerozolimy, przejął władzę w mieście. Menelaos schronił się w cytadeli i wezwał na pomoc Antiocha. Ten w drodze powrotnej z Egiptu spacyfikował powstanie Jazona i dokonawszy masakry ludności, obrabował świątynny skarbiec.
"Ohyda ziejąca pustką"
Zaczęła się systematyczna i bezwzględna hellenizacja Judei. Antioch pod karą śmierci zakazał kultu Jahwe i wprowadził w jego miejsce bogów greckich. Judejczykom nie było odtąd wolno składać ofiar, obchodzić szabatu ani dokonywać obrzezania nowo narodzonych chłopców. Zakazano czytania Prawa i polecono spalić istniejące egzemplarze Tory. Jednak największą obelgą i świętokradztwem było dla Żydów ustawienie w świątyni jerozolimskiej ołtarza pogańskiego Zeusa. Uczucia Izraelitów najlepiej wyraża autor Księgi Daniela, który nazywa nowy ołtarz "ohydą ziejącą pustką".
Powstanie Machabeuszy
Próby "nawracania" Żydów na helleński politeizmmusiały spotkać się z ostrym sprzeciwem. Gdy na mocy królewskiego dekretu Żydów zaczęto zmuszać do składania ofiar pogańskim bóstwom, w wiosce Modin nieopodal Jerozolimy wybuchł bunt, który wkrótce przerodził się w wielką żydowską rebelię. Na czele powstania, do którego niemal natychmiast przyłączyli się chasydzi, stanął Juda zwany Machabeuszem (z aram. maqqaha - młot).
W toku trzyletniej wojny z syryjskimi namiestnikami Antiocha Machabeusze zdobyli Judeę i w grudniu 164 wkroczyli do Jerozolimy. Pogański ołtarz został usunięty, a świątynię po oczyszczeniu na nowo konsekrowano jako przybytek Jahwe.
Królestwo Hasmoneuszy
Po śmierci Judy przywódcą Żydów został jego brat Jonatan, który przyjął tytuł księcia i arcykapłana. Jednak uznanie niepodległości Judei przez Seleucydów nastąpiło dopiero za czasów następcy Jonatana, Szymona. W roku 142 Żydzi zgromadzeni w Jerozolimie potwierdzili jego prawa do urzędu arcykapłańskiego i nadali rodzinie powstańców dziedziczny tytuł książęcy. Tak narodziła się dynastia Hasmoneuszy, która miała samodzielnie władać Palestyną aż do roku 63 przed Chr.
Za panowania Jana Hyrkana, syna Szymona, do odrodzonego królestwa Judei przyłączono Samarię, Galileę, Itureę i Idumeę. Jednak władza Hasmoneuszy wciąż nie była dostatecznie ugruntowana, a ich rządy nie cieszyły się bezwzględnym poparciem. Spory na tle religijnym doprowadziły do podziału żydowskiego społeczeństwa na faryzeuszy i saduceuszy. Król, będąc stronnikiem jednego z ugrupowań, stawał się jednocześnie wrogiem przeciwnej frakcji. O skali wewnętrznych napięć świadczą nieustanne intrygi pałacowe i skrytobójstwa w rodzinie królewskiej. Spory o władzę osłabiły wizerunek królestwa i wystawiły je na niebezpieczeństwo interwencji z zewnątrz. Nieuchronny koniec nastąpił w roku 63 przed Chr., gdy wódz rzymski Pompejusz wkroczył do Jerozolimy i poparł jednego z pretendentów do tronu. Po niespełna 100 latach istnienia młode żydowskie królestwo stało się częścią znacznie większego imperium. Jednak w Jerozolimie nikt tego jeszcze wówczas nie przeczuwał.