O wolności religijnej (L'eglise Catholique)
Kościół katolicki, ze względu na swą uniwersalną misję religijną, czuje się głęboko zobowiązany do tego, by służyć pomocą mężczyznom i kobietom naszych czasów w ich pracy dla postępu wielkiej sprawy pokoju i społecznej sprawiedliwości, ażeby tym samym sprawić, iż świat stanie się bardziej przychylny człowiekowi i coraz bardziej ludzki. Do tych szlachetnych ideałów tęsknią narody, a rządy różnych krajów są za nie w szczególny sposób odpowiedzialne. Równocześnie realizacja tych ideałów, aby coraz lepiej odpowiadała przemianom historycznym i społecznym, wymaga nieustannego wkładu nowych refleksji i inicjatyw.
Refleksje te oraz inicjatywy będą tym cenniejsze, im bardziej będą wynikały z wielostronnego i konstruktywnego dialogu.
Jeśli się zastanowić nad licznymi czynnikami, które współtworzą pokój i sprawiedliwość w świecie, uderza rosnące znaczenie rozważanego pod kątem sprawy pokoju i obecnego wszędzie dążenia, by zapewnić równość wszystkim mężczyznom i kobietom w sposobie podziału dóbr materialnych i w rzeczywistym korzystaniu z dóbr duchowych, a więc i ze związanych z tym niezbywalnych praw.
Zagadnieniu praw człowieka, a w szczególności prawu do wolności sumienia i wyznania, Kościół katolicki poświęcił w ostatnich dziesięcioleciach wiele przemyśleń, pobudzonych codziennym doświadczeniem życiowym samego Kościoła oraz wierzących ze wszystkich krajów i wszystkich środowisk społecznych. Kościół pragnie przedstawić władzom Państw-sygnatariuszy Aktu końcowego z Helsinek kilka szczegółowych uwag na ten temat, chcąc przez to ułatwić wnikliwą analizę obecnego stanu tej wolności, ażeby mogła ona być wszędzie skutecznie zagwarantowana. Kościół czyni to ze świadomością, że wypełnia w ten sposób zawarte w Akcie końcowym wspólne zobowiązanie „rozwijania i wspierania rzeczywistego przestrzegania swobód i praw obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych, które wszystkie wynikają z nierozerwalnie związanej z osobą ludzką godności i są istotne dla jej rozwoju wolnego i integralnego”; Kościół jest przekonany, że jego działanie jest inspirowane przez kryterium uznające „powszechne znaczenie praw człowieka i podstawowych wolności, których poszanowanie jest zasadniczym czynnikiem pokoju, sprawiedliwości i dobrobytu, niezbędnych dla zapewnienia rozwoju przyjacielskich stosunków i współpracy między państwami-sygnatariuszami, jak i między wszystkimi państwami”.
Z zadowoleniem podkreśla się, że w ciągu ostatnich dziesięcioleci wspólnota międzynarodowa, która okazuje rosnące zainteresowanie zabezpieczeniem praw człowieka i podstawowych wolności, ze szczególną troską bierze pod uwagę poszanowanie wolności sumienia i wyznania w powszechnie znanych dokumentach, takich jak:
a) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z dnia 10 grudnia 1984 r. (artykuł 18);
b) Układ międzynarodowy o prawach obywatelskich i politycznych, przyjęty przez Narody Zjednoczone z 16 grudnia 1966 r. (artykuł 18);
c) Akt końcowy Konferencji w sprawie Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, podpisany 1 sierpnia 1975 r. („Zagadnienia odnoszące się do bezpieczeństwa w Europie 1, a Deklaracja o zasadach ustalających wzajemne stosunki Państw-uczestników: VII. Poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, w tym również wolności myśli, sumienia, wyznania czy przekonań”).
Ponadto w tymże Akcie końcowym, w rozdziale o współpracy, gdzie mowa jest o „kontaktach międzyosobowych”, znajduje się paragraf, na podstawie którego Państwa-uczestnicy „potwierdzają, że kulty religijne, instytucje, organizacje wyznaniowe i ich przedstawiciele działający w konstytucyjnych ramach Państw-uczestników mogą w zakresie swej działalności kontaktować się, spotykać oraz wymieniać informacje”.
Te międzynarodowe dokumenty odzwierciedlają zresztą przekonanie, które coraz wyraźniej ujawnia się w świecie, w miarę jak problematyka praw człowieka ewoluuje w doktrynie prawnej i w opinii publicznej wielu krajów. Znajduje w nich również odbicie podstawowe, sformułowanie zasady poszanowania wolności sumienia i wyznania oraz zasada równości obywateli — zasady, które dzisiaj są uznawane przez konstytucje większości państw.
Na podstawie zespołu sformułowań, które znajdują się we wspomnianych wyżej dokumentach prawnych, krajowych i międzynarodowych, można wyraźnie wskazać te elementy, które określają formy wolności religijnej, stosowne do jej pełnego wprowadzania w życie.
Przede wszystkim jasno widać, że punktem wyjścia do uznania i poszanowania tej wolności jest godność osoby ludzkiej, która odczuwa przemożną wewnętrzną konieczność wolnego działania „według nakazów sumienia” (por. tekst Aktu końcowego cytowanego powyżej w punkcie c). Człowiek, opierając się na własnych przekonaniach, dochodzi do uznania koncepcji religijnej lub metafizycznej, z którą wiąże całe swoje życie i którą kieruje się w tym, co dotyczy zasadniczych życiowych postaw. Ta najgłębsza refleksja, nawet jeżeli nie doprowadzi do pozytywnego i jednoznacznego przyjęcia wiary w Boga, musi być przedmiotem szacunku w imię godności sumienia każdego człowieka, którego tajemniczy trud poszukiwania nie może być osądzany przez innych ludzi. Tak więc, z jednej strony każdy człowiek ma prawo i obowiązek angażowania się w poszukiwanie prawdy, z drugiej zaś, inni ludzie i społeczeństwo są zobowiązani do uszanowania swobodnego rozwoju duchowego osób.
Ta konkretna wolność opiera się na samej naturze człowieka, którego właściwością jest być wolnym i — według wyrażeń Deklaracji Soboru Watykańskiego II — przysługuje „również tym, którzy nie wypełniają obowiązku szukania prawdy i trwania przy niej; korzystanie zaś z tego prawa nie może napotykać przeszkód, jeśli tylko zachowywany jest sprawiedliwy ład publiczny” (Dignitatis humanae, 2).
Drugim równie podstawowym elementem jest fakt, że wolność religijna wyraża się w działaniach, które nie są tylko wewnętrzne, ani wyłącznie jednostkowe, ponieważ istota ludzka myśli, działa i porozumiewa się w relacji z innymi; „wyznanie” i „praktyka” wiary religijnej wyrażają się szeregiem aktów widzialnych, czy to osobistych czy zbiorowych, prywatnych czy publicznych, które rodzą wspólnotę z osobami tej samej wiary, ustalają więź przynależności wierzącego z organiczną wspólnotą religijną; ta więź może mieć różny stopień, różną intensywność zgodnie z naturą i wskazaniami wiary czy przekonaniami, które jednostka podziela.
Kościół katolicki zawarł syntezę owoców swej refleksji na ten temat w Deklaracji Soboru Ekumenicznego Watykańskiego II Dignitatis humanae, ogłoszonej 7 grudnia 1965 roku, dokumencie, który ma dla Stolicy Apostolskiej szczególnie zobowiązujący charakter.
Deklarację tę poprzedziła encyklika Pacem in terris papieża Jana XXIII z dnia 11 kwietnia 1963 roku. Encyklika ta podkreśla, że: „każdy ma prawo czcić Boga zgodnie z wymaganiami własnego prawego sumienia”.
Do wymienionej wyżej deklaracji Soboru Watykańskiego II nawiązały później różne dokumenty papieża Pawła VI, orędzie Synodu Biskupów z 1974 roku oraz niedawne orędzie do Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych z okazji wizyty papieskiej 2 października 1979 roku, które przypomniało jej zasadniczą treść: „Z racji swojej godności wszyscy ludzie, ponieważ są osobami, czyli istotami wyposażonymi w rozum i wolną wolę, a tym samym w osobistą odpowiedzialność, nagleni są własną naturą, a także obowiązani moralnie do szukania prawdy, przede wszystkim w dziedzinie religii. Obowiązani są też trwać przy poznanej prawdzie i całe swoje życie układać według wymagań prawdy” (Dignitatis humanae, 2).
„Praktykowanie bowiem religii polega z samej jej istoty przede wszystkim na wewnętrznych aktach dobrowolnych i swobodnych, przez które człowiek bezpośrednio się ustosunkowuje do Boga; aktów tego rodzaju żadna władza czysto ludzka nie może ani nakazywać, ani zabraniać. Sama zaś społeczna natura człowieka wymaga, aby człowiek wewnętrzne akty religijne ujawniał na zewnątrz, aby łączył się z innymi ludźmi w dziedzinie religii, wyznawał swą religię na sposób społeczny” (tamże, 3).
„Słowa te — zostało jeszcze powiedziane w przemówieniu do ONZ — ujmują samą istotę zagadnienia. Ukazują one także, w jaki sposób samo zmaganie się pomiędzy światopoglądem religijnym a ateistycznym, które jest jednym ze «znaków czasu» naszej epoki, może zachować szlachetne i godziwe cechy ludzkie bez naruszania podstawowych praw sumienia każdego człowieka, żyjącego na ziemi” (Orędzie do XXXIV Zgromadzenia Ogólnego ONZ, n. 20).
Przy tej samej okazji zostało wyrażone przekonanie, że „poszanowanie godności osoby ludzkiej domaga się, aby instytucje, które ze swej natury służą życiu religijnemu, mogły zaznaczyć swój udział w dyskusjach i ustaleniach w perspektywie praw państwowych lub konwencji międzynarodowych odnośnie właściwego sposobu korzystania z wolności religijnej. Przy pominięciu wkładu tych instytucji zachodziłoby niebezpieczeństwo narzucenia w tej delikatnej dziedzinie życia ludzkiego norm lub ograniczeń sprzecznych z prawdziwymi potrzebami religijnymi człowieka” (tamże).
W świetle wskazanych powyżej przesłanek i zasad Stolica Apostolska uważa za swoje prawo i swój obowiązek przeprowadzenie analizy specyficznych elementów odpowiadających koncepcji „wolności religijnej”, które są jej zastosowaniem w miarę zjawiających się potrzeb osób lub wspólnot, czy tam, gdzie wymaga ich konkretna działalność tychże. W wyrażaniu i praktyce wolności religijnej dostrzega się obecność aspektów indywidualnych i wspólnotowych, prywatnych i publicznych, ściśle powiązanych między sobą w taki sposób, że korzystanie z wolności religijnej zawiera w sobie wymiary zbieżne i uzupełniające się:
a) Na płaszczyźnie osobowej trzeba wziąć pod uwagę:
— wolność przyłączenia się lub nie do określonego wierzenia i do odpowiadającej mu wspólnoty wyznaniowej;
— wolność spełniania indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie aktów modlitewnych i kultowych oraz posiadania kościołów i miejsc kultu w takiej ilości, w jakiej wymagają tego potrzeby wierzących;
— wolność rodziców w wychowaniu swych dzieci w tych przekonaniach religijnych, które inspirują ich własne życie, jak również możliwość uczęszczania dzieci na nauczanie katechetyczne i religijne, prowadzone przez wspólnotę;
— wolność rodzin w wyborze szkół lub innych sposobów, które zapewniają ich dzieciom to wychowanie, bez narzucanej bezpośrednio lub pośrednio konieczności podjęcia dodatkowych obowiązków, które w rzeczywistości uniemożliwiają korzystanie z tej wolności;
— wolność osób w korzystaniu z opieki religijnej wszędzie tam, gdzie się znajdują, szczególnie w zakładach opieki społecznej (klinikach, szpitalach), w koszarach wojskowych i miejscach pełnienia alternatywnej do wojskowej służby cywilnej, jak również w więzieniach;
— wolność od nacisku na płaszczyźnie osobistej, obywatelskiej lub społecznej, który zmusza do spełniania czynów sprzecznych z własną wiarą, oraz wolność od poddawania określonemu rodzajowi wychowania lub przymusu należenia do grup lub stowarzyszeń, których zasady sprzeczne są z własnymi przekonaniami religijnymi osób;
— wolność, która zapewni im, że nie będą — w odróżnieniu od innych obywateli — spotykali się z ograniczeniami i dyskryminacjami w różnych dziedzinach życia z powodu wiary religijnej (w tym wszystkim, co dotyczy kariery, studiów, pracy, zawodu, udziału we władzach państwowych i społecznych);
b) W płaszczyźnie wspólnotowej trzeba wziąć pod uwagę, że wyznania religijne skupiające wiernych określonej wiary istnieją i działają jako grupy społeczne, które organizują się według zasad doktrynalnych i w celach instytucjonalnych dla siebie właściwych.
Kościół jako taki i wspólnoty wyznaniowe w ogóle dla swego istnienia i dla realizacji własnych celów muszą korzystać z określonych wolności, wśród których trzeba zwłaszcza wymienić:
— wolność posiadania własnej hierarchii lub odpowiadającej jej struktury kierowniczej, wybieranej przez nie w sposób wolny, zgodnie z ich własnymi konstytucyjnymi normami;
— wolność przełożonych wspólnot religijnych — w Kościele katolickim w szczególności biskupów i innych przełożonych kościelnych — swobodnego wypełniania ich własnej posługi, wyświęcania kapłanów i duchownych, mianowania na stanowiska kościelne, przemawiania i łączności z tymi, którzy należą do ich wyznania religijnego;
— wolność posiadania własnych instytutów formacji religijnej i studiów teologicznych, na które swobodnie mogą wstępować kandydaci do kapłaństwa i do życia zakonnego;
— wolność otrzymywania i publikowania książek religijnych dotyczących wiary i kultu oraz swobodnego z nich korzystania;
— wolność głoszenia i przekazywania nauczania wiary słowem i na piśmie, nawet poza miejscami kultu, a także i nauczania doktryny moralnej dotyczącej działań ludzkich oraz organizacji społecznej, co jest zgodne ze zobowiązaniem zawartym w Akcie końcowym z Helsinek, aby ułatwić rozprzestrzenianie się informacji, kultury oraz wymiany wiedzy i doświadczeń w dziedzinie wychowania, co zresztą w dziedzinie religijnej odpowiada ewangelizacyjnej misji Kościoła;
— wolność posługiwania się w tym samym celu środkami społecznego przekazu (prasą, radiem, telewizją);
— wolność prowadzenia działalności wychowawczej, dobroczynnej, opiekuńczej, które pozwalają wprowadzać w czyn religijne przykazanie miłości względem braci, szczególnie wobec najbardziej potrzebujących.
Poza tym:
— we wszystkim, co dotyczy wspólnot religijnych, które, podobnie jak Kościół katolicki, mają Władzę najwyższą, posiadającą na płaszczyźnie uniwersalnej, zgodnie z wymaganiami ich wiary, odpowiedzialność za zapewnienie, poprzez magisterium i jurysdykcję, jedność wspólnoty łączącej wszystkich Pasterzy i wiernych tego samego wyznania: wolność posiadania wzajemnych kontaktów porozumiewania się tej Władzy i Pasterzy z lokalnymi wspólnotami religijnymi; wolność rozpowszechniania aktów i tekstów magisterium (encykliki, instrukcje…);
— na płaszczyźnie międzynarodowej: wolność wymiany informacji, współpracy, solidarności o charakterze religijnym, a szczególnie możliwości spotkań i zebrań o charakterze wielonarodowym czy powszechnym;
— również na płaszczyźnie międzynarodowej, wolność wymiany informacji i dorobku o charakterze teologicznym lub religijnym pomiędzy wspólnotami religijnymi.
Wolność sumienia i religii, wraz z konkretnymi elementami wskazanymi powyżej, jest — jak to zostało powiedziane — pierwszym i niezbywalnym prawem osoby ludzkiej, a nawet więcej, można powiedzieć, że w stopniu, w jakim dotyka ona najbardziej intymnej sfery ducha, podtrzymuje głęboko zakotwiczoną w każdej osobie rację bytu innych wolności. Oczywiście, taka wolność może być stosowana tylko w sposób odpowiedzialny, to znaczy w zgodzie z zasadami etycznymi oraz zasadami równości i sprawiedliwości, one zaś mogą być wzmocnione przez wspomniany już dialog z Instytucjami, które ze swej natury służą życiu religijnemu.
Kościół katolicki, nie będąc ograniczony do jakiegoś określonego terytorium i granic, składający się z mężczyzn i kobiet mieszkających na całym świecie, wie, na podstawie wielowiekowego doświadczenia, że zniesienie, pogwałcenie lub ograniczenie wolności religijnej spowodowało w przeszłości cierpienia i gorycz oraz przyniosło ciężkie doświadczenia moralne i materialne, a i dzisiaj miliony osób cierpią z tego powodu; przeciwnie, uznanie wolności religijnej, zagwarantowanie jej i przestrzeganie, przynosi poszczególnym ludziom pogodę ducha, a wspólnocie społecznej pokój oraz stanowi poważny czynnik umocnienia spójności moralnej danego kraju, przyczyniając się do wzrostu wspólnego dobra narodu oraz do tego, by panował klimat zaufania i współpracy między poszczególnymi narodami.
Poza tym zdrowe stosowanie zasady wolności religijnej stanowić będzie również ułatwienie dla formacji obywateli, którzy w pełnym poszanowaniu porządku społecznego „byliby posłuszni prawowitej władzy i zarazem miłowali autentyczną wolność, a zatem ludzi, którzy by własnym sądem rozstrzygali problemy w świetle prawdy, działali z poczuciem odpowiedzialności i usiłowali podążać za wszystkim, co prawdziwe i sprawiedliwe, chętnie zespalając swój wysiłek z pracą innych” (Dignitatis humanae, 8).
Z drugiej strony, dobrze pojęta wolność religijna służyć będzie zapewnieniu porządku i wspólnego dobra każdego kraju i każdego społeczeństwa, bowiem ludzie są bardziej zdolni oddać się pracy dla dobra wspólnego, kiedy czują się bezpieczni w dziedzinie swoich podstawowych praw.
Przestrzeganie zasady wolności religijnej bardzo służyło także wzmocnieniu pokoju międzynarodowego, któremu — jak powiedziano w cytowanym już przemówieniu do Narodów Zjednoczonych — zagraża wszelkie pogwałcenie praw człowieka, w szczególności niesprawiedliwy podział dóbr materialnych i pogwałcenie obiektywnych praw ducha, sumienia ludzkiego, twórczości ludzkiej, łącznie z tym, co odnosi się do relacji człowieka z Bogiem. Tylko pełnia praw, rzeczywiście zagwarantowana każdemu człowiekowi, bez żadnej dyskryminacji, zapewnić może głęboko ugruntowany pokój.
W tej perspektywie Stolica Apostolska chce za pośrednictwem niniejszego listu przyczynić się do sprawy pokoju, wyrażając nadzieję, że przyczynia się tym samym do polepszenia tak ważnej dziedziny życia ludzkiego i społecznego, a w konsekwencji życia międzynarodowego.
Nie trzeba chyba dodawać, że Stolica Apostolska nie myśli o naruszaniu w jakikolwiek sposób prerogatyw suwerenności państw, ani nie ma takiego zamiaru. Przeciwnie, Kościół żywi głęboką troskę o godność i prawa wszystkich narodów i pragnie się przyczynić do ich dobra, podejmując działania zmierzające do tego celu.
Stolica Apostolska pragnie w ten sposób zaprosić do refleksji odpowiedzialne władze państwowe różnych krajów, aby mogły one stwierdzić, na ile wyłożone powyżej uwagi powinny stać się przedmiotem poważnych studiów. Jeśli refleksja ta może doprowadzić do uznania możliwości poprawy obecnej sytuacji, Stolica Apostolska zgłasza swą gotowość — w duchu otwartości i szczerości — podjęcia w tym celu owocnego dialogu.
Refleksje te oraz inicjatywy będą tym cenniejsze, im bardziej będą wynikały z wielostronnego i konstruktywnego dialogu.
Jeśli się zastanowić nad licznymi czynnikami, które współtworzą pokój i sprawiedliwość w świecie, uderza rosnące znaczenie rozważanego pod kątem sprawy pokoju i obecnego wszędzie dążenia, by zapewnić równość wszystkim mężczyznom i kobietom w sposobie podziału dóbr materialnych i w rzeczywistym korzystaniu z dóbr duchowych, a więc i ze związanych z tym niezbywalnych praw.
Zagadnieniu praw człowieka, a w szczególności prawu do wolności sumienia i wyznania, Kościół katolicki poświęcił w ostatnich dziesięcioleciach wiele przemyśleń, pobudzonych codziennym doświadczeniem życiowym samego Kościoła oraz wierzących ze wszystkich krajów i wszystkich środowisk społecznych. Kościół pragnie przedstawić władzom Państw-sygnatariuszy Aktu końcowego z Helsinek kilka szczegółowych uwag na ten temat, chcąc przez to ułatwić wnikliwą analizę obecnego stanu tej wolności, ażeby mogła ona być wszędzie skutecznie zagwarantowana. Kościół czyni to ze świadomością, że wypełnia w ten sposób zawarte w Akcie końcowym wspólne zobowiązanie „rozwijania i wspierania rzeczywistego przestrzegania swobód i praw obywatelskich, politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturalnych i innych, które wszystkie wynikają z nierozerwalnie związanej z osobą ludzką godności i są istotne dla jej rozwoju wolnego i integralnego”; Kościół jest przekonany, że jego działanie jest inspirowane przez kryterium uznające „powszechne znaczenie praw człowieka i podstawowych wolności, których poszanowanie jest zasadniczym czynnikiem pokoju, sprawiedliwości i dobrobytu, niezbędnych dla zapewnienia rozwoju przyjacielskich stosunków i współpracy między państwami-sygnatariuszami, jak i między wszystkimi państwami”.
Z zadowoleniem podkreśla się, że w ciągu ostatnich dziesięcioleci wspólnota międzynarodowa, która okazuje rosnące zainteresowanie zabezpieczeniem praw człowieka i podstawowych wolności, ze szczególną troską bierze pod uwagę poszanowanie wolności sumienia i wyznania w powszechnie znanych dokumentach, takich jak:
a) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z dnia 10 grudnia 1984 r. (artykuł 18);
b) Układ międzynarodowy o prawach obywatelskich i politycznych, przyjęty przez Narody Zjednoczone z 16 grudnia 1966 r. (artykuł 18);
c) Akt końcowy Konferencji w sprawie Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, podpisany 1 sierpnia 1975 r. („Zagadnienia odnoszące się do bezpieczeństwa w Europie 1, a Deklaracja o zasadach ustalających wzajemne stosunki Państw-uczestników: VII. Poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, w tym również wolności myśli, sumienia, wyznania czy przekonań”).
Ponadto w tymże Akcie końcowym, w rozdziale o współpracy, gdzie mowa jest o „kontaktach międzyosobowych”, znajduje się paragraf, na podstawie którego Państwa-uczestnicy „potwierdzają, że kulty religijne, instytucje, organizacje wyznaniowe i ich przedstawiciele działający w konstytucyjnych ramach Państw-uczestników mogą w zakresie swej działalności kontaktować się, spotykać oraz wymieniać informacje”.
Te międzynarodowe dokumenty odzwierciedlają zresztą przekonanie, które coraz wyraźniej ujawnia się w świecie, w miarę jak problematyka praw człowieka ewoluuje w doktrynie prawnej i w opinii publicznej wielu krajów. Znajduje w nich również odbicie podstawowe, sformułowanie zasady poszanowania wolności sumienia i wyznania oraz zasada równości obywateli — zasady, które dzisiaj są uznawane przez konstytucje większości państw.
Na podstawie zespołu sformułowań, które znajdują się we wspomnianych wyżej dokumentach prawnych, krajowych i międzynarodowych, można wyraźnie wskazać te elementy, które określają formy wolności religijnej, stosowne do jej pełnego wprowadzania w życie.
Przede wszystkim jasno widać, że punktem wyjścia do uznania i poszanowania tej wolności jest godność osoby ludzkiej, która odczuwa przemożną wewnętrzną konieczność wolnego działania „według nakazów sumienia” (por. tekst Aktu końcowego cytowanego powyżej w punkcie c). Człowiek, opierając się na własnych przekonaniach, dochodzi do uznania koncepcji religijnej lub metafizycznej, z którą wiąże całe swoje życie i którą kieruje się w tym, co dotyczy zasadniczych życiowych postaw. Ta najgłębsza refleksja, nawet jeżeli nie doprowadzi do pozytywnego i jednoznacznego przyjęcia wiary w Boga, musi być przedmiotem szacunku w imię godności sumienia każdego człowieka, którego tajemniczy trud poszukiwania nie może być osądzany przez innych ludzi. Tak więc, z jednej strony każdy człowiek ma prawo i obowiązek angażowania się w poszukiwanie prawdy, z drugiej zaś, inni ludzie i społeczeństwo są zobowiązani do uszanowania swobodnego rozwoju duchowego osób.
Ta konkretna wolność opiera się na samej naturze człowieka, którego właściwością jest być wolnym i — według wyrażeń Deklaracji Soboru Watykańskiego II — przysługuje „również tym, którzy nie wypełniają obowiązku szukania prawdy i trwania przy niej; korzystanie zaś z tego prawa nie może napotykać przeszkód, jeśli tylko zachowywany jest sprawiedliwy ład publiczny” (Dignitatis humanae, 2).
Drugim równie podstawowym elementem jest fakt, że wolność religijna wyraża się w działaniach, które nie są tylko wewnętrzne, ani wyłącznie jednostkowe, ponieważ istota ludzka myśli, działa i porozumiewa się w relacji z innymi; „wyznanie” i „praktyka” wiary religijnej wyrażają się szeregiem aktów widzialnych, czy to osobistych czy zbiorowych, prywatnych czy publicznych, które rodzą wspólnotę z osobami tej samej wiary, ustalają więź przynależności wierzącego z organiczną wspólnotą religijną; ta więź może mieć różny stopień, różną intensywność zgodnie z naturą i wskazaniami wiary czy przekonaniami, które jednostka podziela.
Kościół katolicki zawarł syntezę owoców swej refleksji na ten temat w Deklaracji Soboru Ekumenicznego Watykańskiego II Dignitatis humanae, ogłoszonej 7 grudnia 1965 roku, dokumencie, który ma dla Stolicy Apostolskiej szczególnie zobowiązujący charakter.
Deklarację tę poprzedziła encyklika Pacem in terris papieża Jana XXIII z dnia 11 kwietnia 1963 roku. Encyklika ta podkreśla, że: „każdy ma prawo czcić Boga zgodnie z wymaganiami własnego prawego sumienia”.
Do wymienionej wyżej deklaracji Soboru Watykańskiego II nawiązały później różne dokumenty papieża Pawła VI, orędzie Synodu Biskupów z 1974 roku oraz niedawne orędzie do Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych z okazji wizyty papieskiej 2 października 1979 roku, które przypomniało jej zasadniczą treść: „Z racji swojej godności wszyscy ludzie, ponieważ są osobami, czyli istotami wyposażonymi w rozum i wolną wolę, a tym samym w osobistą odpowiedzialność, nagleni są własną naturą, a także obowiązani moralnie do szukania prawdy, przede wszystkim w dziedzinie religii. Obowiązani są też trwać przy poznanej prawdzie i całe swoje życie układać według wymagań prawdy” (Dignitatis humanae, 2).
„Praktykowanie bowiem religii polega z samej jej istoty przede wszystkim na wewnętrznych aktach dobrowolnych i swobodnych, przez które człowiek bezpośrednio się ustosunkowuje do Boga; aktów tego rodzaju żadna władza czysto ludzka nie może ani nakazywać, ani zabraniać. Sama zaś społeczna natura człowieka wymaga, aby człowiek wewnętrzne akty religijne ujawniał na zewnątrz, aby łączył się z innymi ludźmi w dziedzinie religii, wyznawał swą religię na sposób społeczny” (tamże, 3).
„Słowa te — zostało jeszcze powiedziane w przemówieniu do ONZ — ujmują samą istotę zagadnienia. Ukazują one także, w jaki sposób samo zmaganie się pomiędzy światopoglądem religijnym a ateistycznym, które jest jednym ze «znaków czasu» naszej epoki, może zachować szlachetne i godziwe cechy ludzkie bez naruszania podstawowych praw sumienia każdego człowieka, żyjącego na ziemi” (Orędzie do XXXIV Zgromadzenia Ogólnego ONZ, n. 20).
Przy tej samej okazji zostało wyrażone przekonanie, że „poszanowanie godności osoby ludzkiej domaga się, aby instytucje, które ze swej natury służą życiu religijnemu, mogły zaznaczyć swój udział w dyskusjach i ustaleniach w perspektywie praw państwowych lub konwencji międzynarodowych odnośnie właściwego sposobu korzystania z wolności religijnej. Przy pominięciu wkładu tych instytucji zachodziłoby niebezpieczeństwo narzucenia w tej delikatnej dziedzinie życia ludzkiego norm lub ograniczeń sprzecznych z prawdziwymi potrzebami religijnymi człowieka” (tamże).
W świetle wskazanych powyżej przesłanek i zasad Stolica Apostolska uważa za swoje prawo i swój obowiązek przeprowadzenie analizy specyficznych elementów odpowiadających koncepcji „wolności religijnej”, które są jej zastosowaniem w miarę zjawiających się potrzeb osób lub wspólnot, czy tam, gdzie wymaga ich konkretna działalność tychże. W wyrażaniu i praktyce wolności religijnej dostrzega się obecność aspektów indywidualnych i wspólnotowych, prywatnych i publicznych, ściśle powiązanych między sobą w taki sposób, że korzystanie z wolności religijnej zawiera w sobie wymiary zbieżne i uzupełniające się:
a) Na płaszczyźnie osobowej trzeba wziąć pod uwagę:
— wolność przyłączenia się lub nie do określonego wierzenia i do odpowiadającej mu wspólnoty wyznaniowej;
— wolność spełniania indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie aktów modlitewnych i kultowych oraz posiadania kościołów i miejsc kultu w takiej ilości, w jakiej wymagają tego potrzeby wierzących;
— wolność rodziców w wychowaniu swych dzieci w tych przekonaniach religijnych, które inspirują ich własne życie, jak również możliwość uczęszczania dzieci na nauczanie katechetyczne i religijne, prowadzone przez wspólnotę;
— wolność rodzin w wyborze szkół lub innych sposobów, które zapewniają ich dzieciom to wychowanie, bez narzucanej bezpośrednio lub pośrednio konieczności podjęcia dodatkowych obowiązków, które w rzeczywistości uniemożliwiają korzystanie z tej wolności;
— wolność osób w korzystaniu z opieki religijnej wszędzie tam, gdzie się znajdują, szczególnie w zakładach opieki społecznej (klinikach, szpitalach), w koszarach wojskowych i miejscach pełnienia alternatywnej do wojskowej służby cywilnej, jak również w więzieniach;
— wolność od nacisku na płaszczyźnie osobistej, obywatelskiej lub społecznej, który zmusza do spełniania czynów sprzecznych z własną wiarą, oraz wolność od poddawania określonemu rodzajowi wychowania lub przymusu należenia do grup lub stowarzyszeń, których zasady sprzeczne są z własnymi przekonaniami religijnymi osób;
— wolność, która zapewni im, że nie będą — w odróżnieniu od innych obywateli — spotykali się z ograniczeniami i dyskryminacjami w różnych dziedzinach życia z powodu wiary religijnej (w tym wszystkim, co dotyczy kariery, studiów, pracy, zawodu, udziału we władzach państwowych i społecznych);
b) W płaszczyźnie wspólnotowej trzeba wziąć pod uwagę, że wyznania religijne skupiające wiernych określonej wiary istnieją i działają jako grupy społeczne, które organizują się według zasad doktrynalnych i w celach instytucjonalnych dla siebie właściwych.
Kościół jako taki i wspólnoty wyznaniowe w ogóle dla swego istnienia i dla realizacji własnych celów muszą korzystać z określonych wolności, wśród których trzeba zwłaszcza wymienić:
— wolność posiadania własnej hierarchii lub odpowiadającej jej struktury kierowniczej, wybieranej przez nie w sposób wolny, zgodnie z ich własnymi konstytucyjnymi normami;
— wolność przełożonych wspólnot religijnych — w Kościele katolickim w szczególności biskupów i innych przełożonych kościelnych — swobodnego wypełniania ich własnej posługi, wyświęcania kapłanów i duchownych, mianowania na stanowiska kościelne, przemawiania i łączności z tymi, którzy należą do ich wyznania religijnego;
— wolność posiadania własnych instytutów formacji religijnej i studiów teologicznych, na które swobodnie mogą wstępować kandydaci do kapłaństwa i do życia zakonnego;
— wolność otrzymywania i publikowania książek religijnych dotyczących wiary i kultu oraz swobodnego z nich korzystania;
— wolność głoszenia i przekazywania nauczania wiary słowem i na piśmie, nawet poza miejscami kultu, a także i nauczania doktryny moralnej dotyczącej działań ludzkich oraz organizacji społecznej, co jest zgodne ze zobowiązaniem zawartym w Akcie końcowym z Helsinek, aby ułatwić rozprzestrzenianie się informacji, kultury oraz wymiany wiedzy i doświadczeń w dziedzinie wychowania, co zresztą w dziedzinie religijnej odpowiada ewangelizacyjnej misji Kościoła;
— wolność posługiwania się w tym samym celu środkami społecznego przekazu (prasą, radiem, telewizją);
— wolność prowadzenia działalności wychowawczej, dobroczynnej, opiekuńczej, które pozwalają wprowadzać w czyn religijne przykazanie miłości względem braci, szczególnie wobec najbardziej potrzebujących.
Poza tym:
— we wszystkim, co dotyczy wspólnot religijnych, które, podobnie jak Kościół katolicki, mają Władzę najwyższą, posiadającą na płaszczyźnie uniwersalnej, zgodnie z wymaganiami ich wiary, odpowiedzialność za zapewnienie, poprzez magisterium i jurysdykcję, jedność wspólnoty łączącej wszystkich Pasterzy i wiernych tego samego wyznania: wolność posiadania wzajemnych kontaktów porozumiewania się tej Władzy i Pasterzy z lokalnymi wspólnotami religijnymi; wolność rozpowszechniania aktów i tekstów magisterium (encykliki, instrukcje…);
— na płaszczyźnie międzynarodowej: wolność wymiany informacji, współpracy, solidarności o charakterze religijnym, a szczególnie możliwości spotkań i zebrań o charakterze wielonarodowym czy powszechnym;
— również na płaszczyźnie międzynarodowej, wolność wymiany informacji i dorobku o charakterze teologicznym lub religijnym pomiędzy wspólnotami religijnymi.
Wolność sumienia i religii, wraz z konkretnymi elementami wskazanymi powyżej, jest — jak to zostało powiedziane — pierwszym i niezbywalnym prawem osoby ludzkiej, a nawet więcej, można powiedzieć, że w stopniu, w jakim dotyka ona najbardziej intymnej sfery ducha, podtrzymuje głęboko zakotwiczoną w każdej osobie rację bytu innych wolności. Oczywiście, taka wolność może być stosowana tylko w sposób odpowiedzialny, to znaczy w zgodzie z zasadami etycznymi oraz zasadami równości i sprawiedliwości, one zaś mogą być wzmocnione przez wspomniany już dialog z Instytucjami, które ze swej natury służą życiu religijnemu.
Kościół katolicki, nie będąc ograniczony do jakiegoś określonego terytorium i granic, składający się z mężczyzn i kobiet mieszkających na całym świecie, wie, na podstawie wielowiekowego doświadczenia, że zniesienie, pogwałcenie lub ograniczenie wolności religijnej spowodowało w przeszłości cierpienia i gorycz oraz przyniosło ciężkie doświadczenia moralne i materialne, a i dzisiaj miliony osób cierpią z tego powodu; przeciwnie, uznanie wolności religijnej, zagwarantowanie jej i przestrzeganie, przynosi poszczególnym ludziom pogodę ducha, a wspólnocie społecznej pokój oraz stanowi poważny czynnik umocnienia spójności moralnej danego kraju, przyczyniając się do wzrostu wspólnego dobra narodu oraz do tego, by panował klimat zaufania i współpracy między poszczególnymi narodami.
Poza tym zdrowe stosowanie zasady wolności religijnej stanowić będzie również ułatwienie dla formacji obywateli, którzy w pełnym poszanowaniu porządku społecznego „byliby posłuszni prawowitej władzy i zarazem miłowali autentyczną wolność, a zatem ludzi, którzy by własnym sądem rozstrzygali problemy w świetle prawdy, działali z poczuciem odpowiedzialności i usiłowali podążać za wszystkim, co prawdziwe i sprawiedliwe, chętnie zespalając swój wysiłek z pracą innych” (Dignitatis humanae, 8).
Z drugiej strony, dobrze pojęta wolność religijna służyć będzie zapewnieniu porządku i wspólnego dobra każdego kraju i każdego społeczeństwa, bowiem ludzie są bardziej zdolni oddać się pracy dla dobra wspólnego, kiedy czują się bezpieczni w dziedzinie swoich podstawowych praw.
Przestrzeganie zasady wolności religijnej bardzo służyło także wzmocnieniu pokoju międzynarodowego, któremu — jak powiedziano w cytowanym już przemówieniu do Narodów Zjednoczonych — zagraża wszelkie pogwałcenie praw człowieka, w szczególności niesprawiedliwy podział dóbr materialnych i pogwałcenie obiektywnych praw ducha, sumienia ludzkiego, twórczości ludzkiej, łącznie z tym, co odnosi się do relacji człowieka z Bogiem. Tylko pełnia praw, rzeczywiście zagwarantowana każdemu człowiekowi, bez żadnej dyskryminacji, zapewnić może głęboko ugruntowany pokój.
W tej perspektywie Stolica Apostolska chce za pośrednictwem niniejszego listu przyczynić się do sprawy pokoju, wyrażając nadzieję, że przyczynia się tym samym do polepszenia tak ważnej dziedziny życia ludzkiego i społecznego, a w konsekwencji życia międzynarodowego.
Nie trzeba chyba dodawać, że Stolica Apostolska nie myśli o naruszaniu w jakikolwiek sposób prerogatyw suwerenności państw, ani nie ma takiego zamiaru. Przeciwnie, Kościół żywi głęboką troskę o godność i prawa wszystkich narodów i pragnie się przyczynić do ich dobra, podejmując działania zmierzające do tego celu.
Stolica Apostolska pragnie w ten sposób zaprosić do refleksji odpowiedzialne władze państwowe różnych krajów, aby mogły one stwierdzić, na ile wyłożone powyżej uwagi powinny stać się przedmiotem poważnych studiów. Jeśli refleksja ta może doprowadzić do uznania możliwości poprawy obecnej sytuacji, Stolica Apostolska zgłasza swą gotowość — w duchu otwartości i szczerości — podjęcia w tym celu owocnego dialogu.
Watykan, dnia 1 września 1980 roku.
Jan Paweł II
Jan Paweł II
Czytelnia:
Jan Paweł II: